The Roeg Files: Petulia (1968)

Is Petulia dé definitieve film van en over de sixties? Misschien wel een rare vraag over een film die weinig mensen zullen gezien hebben. Van bij het begin leek er een soort vloek op te rusten: de wereldpremière had moeten plaatsvinden in mei 1968 op het filmfestival van Cannes, maar helaas stak de studentenopstand die zich van Parijs naar heel Frankrijk had verspreid daar een stokje voor. Na enkele dagen werd het festival stopgezet; Petulia was één van de films (samen met o.a. Je t’aime, je t’aime van Alain Resnais, een regisseur door wiens montage-experimenten Lester zeker beïnvloed werd) die sneuvelden. Na een bescheiden release in 1968 werd de film bijna nooit meer vertoond, noch in repertoire-cinema’s, filmmusea of op televisie. Toonaangevende Amerikaanse critici haatten de film: “obscene, disagreeable, dislikeable” schreef Pauline Kael. Voor Newsweek was het “a rotten, dishonest comedy.”

Terwijl The Graduate, Easy Rider, Point Blank en Zabriskie Point uitgroeiden tot iconische films uit de golden sixties, verdween Petulia onder de radar, werd het hooguit een onbeminde, want zelden bekeken cultfilm, een artifact waar af en toe door professionelen naar verwezen werd, en dan vooral voor de opvallend modieuze vormgeving die school maakte.

Petulia is een tegelijk gevoelig en confronterend romantisch drama over een man van middelbare leeftijd, Archie Bonner (George C. Scott), een getrouwde arts die een onmogelijke liefdesrelatie heeft met een ongelukkig getrouwde rijkeluisvrouw, Petulia Danner (Julie Christie). Ze mag zich dan nog wat excentriek gedragen (dat ze de tuba speelt is een van de tekens van haar gekkigheid), Archie valt voor haar jeugdige vitaliteit waardoor hij wellicht de passie en de opwinding terugvindt die in zijn leven ontbreekt. Beiden zijn in een echtscheiding verwikkeld en hun wederhelften (gespeeld door Richard Chamberlain en Shirley Knight) zien er zo mogelijk nog minder gelukkig en voldaan uit. George C. Scott zet een heel sterke vertolking neer als de man die door zijn wanhoop bijna geïmmobiliseerd geraakt en maar niet de moed vindt om zich volledig te ontfermen over de duidelijk hulpbehoevende Petulia, aan wier kwetsbare schoonheid Julie Christie zo mooi gestalte geeft. Lester laat ons meevoelen met karakters die zeker geen Hollywood idealisering meekregen en ook worden geobserveerd in hun zwakten en emotionele tekorten. Als producten van hun tijd incarneren ze zelf datgene waar ze tegen rebelleren. Anders dan in de meeste huwelijkskronieken zijn Archie en Petulia zich maar al te bewust van wat hun frustreert en ongelukkig maakt, maar toch staan ze machteloos.

Oorspronkelijk zou Robert Altman Petulia regisseren maar hij moest het project laten schieten omdat hij al toegezegd had voor een televisieopdracht. Toen kwam Lester erbij. Haase was zeer ontgoocheld door het nieuwe script van Lawrence B. Marcus, waarin in zijn ogen het personage van Petulia Danner veranderd werd in "a completely irresponsible nut," en nieuwe scènes erbij gesleurd waren om Lesters regiekunstjes te demonstreren, zoals scène op een rolschaatsbaan, de stierengevechten en de twee artsen die lunchen in een topless restaurant.

Richard Lester, in 1932 in Philadelphia geboren, week al eind van de jaren vijftig uit naar Engeland waar hij zijn meeste films draaide. Hij keerde nog sporadisch terug naar de States (voor Petulia, maar ook voor Butch and Sundance: the Early Years, zijn sequel uit 1980 van Butch Cassidy and the Sundance Kid) maar dankt zijn status aan zijn twee Beatles films, A hard Day’s Night (1964) en Help (1965). Niet alleen zijn omgang met de Fabulous Four maakte hem binnen de wat saaie en kleurloze sociaal geëngageerde Britse cinema van die tijd een hippe regisseur. Hij ontwikkelde ook een frisse, lossere stijl van filmen, waarbij hij dankbaar en inventief gebruik maakte van de technische kennis die hij in Amerika had opgestoken als maker van reclamespotjes. De zogeheten Lester touch stond voor speelsheid, een hoog tempo, bruuske gedachtesprongen, rusteloze cameravoering, sarcastische grappen en veel, heel veel montagevondsten.

Petulia was en blijft Lesters enige film over het hedendaagse Amerika, waarvan hij de turbulenties en tijdgeest feilloos vatte. Onbewust wellicht, omdat hij als filmmaker intuïtief te werk gaat en liefst in volle vrijheid filmt, zonder zich al te veel aan het script te houden. Hij was de spreekwoordelijke man op de juiste tijd en op de juiste plaats en laat ons in Petulia een Amerika zien dat net als het liefdespaar in een malaise en een overgangsperiode verkeert.

Alhoewel Lester in Amerika klinische psychologie gestudeerd had, zette hij zich in zijn films altijd af tegen een psychologische benadering van zijn personages. Toen ik hem in 1977 voor Knack magazine interviewde, vertelde hij daarover:

"Ik had al gauw een hartsgrondige hekel aan het vak psychologie. De tests die ik kinderen liet uitvoeren en diende te interpreteren heb ik altijd verafschuwd. Je merkt ongetwijfeld in mijn films dat ik psychologisch gefundeerde films wantrouw. Nooit zal ik tijdens de opnamen met een acteur discussiëren over wat hij bijvoorbeeld in zijn jeugd heeft meegemaakt en wat voor Freudiaanse gevolgen dat had. Voor mij bestaat film slechts uit twee dimensies. Als ik een personage leven geef, gebeurt dit niet door psychologische nuances. Mijn afkeer voor drie dimensies op het doek heeft ook iets te maken met mijn voorliefde voor het surrealisme. Om surrealistisch te wezen, moet een voorwerp zijn plaats in de ruimte verliezen, los gemaakt worden van zijn natuurlijke omgeving, uit zijn schaduw worden gehaald." En, voegde hij eraan toe: "Film is goed voor fantasie, niet voor realiteit. Laat de realiteit maar over aan de televisie. Het documentaire is hun domein."

Toen ik opmerkte dat hij met Petulia een film had gemaakt die wél het leven weerspiegelt, antwoordde hij:

"Petulia is dan ook een buitenbeentje in mijn werk. Het was voor mij een hoogst eigenaardige film. Ik wilde vooral een film maken die mijn dubbelzinnige houding tegenover Amerika uitdrukte. Maar toen gebeurde er iets dat typerend is voor hoe een film zich tegen zijn maker kan verzetten. De personages die ik ten tonele voerde behielden, zonder dat ik dat wilde, hun derde dimensie. Het realiteitsgehalte van Petulia is grotendeels het gevolg van de manier waarop ik de film draaide. Ik ging ervanuit dat het leven bestaat uit allerlei gebeurtenissen die los van elkaar staan en dat niets wat gebeurt volslagen concreet is. Daarom draaide ik deze film over een huwelijkscrisis op een radicale manier. Een voorbeeld: voor elke nabij-opname van een acteur, had ik een tweede camera met een lange zoomlens om me te concentreren op hun handen, op alles wat me op dit moment interessant leek maar waarvan zij niet onmiddellijk wisten dat dit in beeld zou komen. George C. Scott wist echt niet wat ik precies fotografeerde terwijl hij stond te acteren. Halverwege de opnamen nam de set-fotograaf me terzijde, zei hij dat hij meende het scenario begrepen te hebben maar dat de opnamen er helemaal anders uitzagen, dat dit niks meer met het originele scenario te maken had. Het is een stokpaardje van me, misschien wel een obsessie, dat als ik bijvoorbeeld een liefdesscène draai ik het niet kan helpen dat ik dan begin te denken: wanneer werd het beddengoed verschoond? En wie deed dat? Dit is geen politieke of sociale kwestie: zo functioneert mijn brein nu eenmaal. Ik wil altijd de keerzijde van het decor tonen, kijk graag wat er in de coulissen gebeurt en stel me overal vragen over. Voor mij is dit wat het filmmedium zinvol maakt."

Vlak na Petulia maakte Lester een nog minder vertoonde film, The Bed-Sitting Room (1969), een absurdistische farce over de dreiging van de atoombom.

Zijn carrière nam plotseling een hoge vlucht met zijn in twee gesplitste Alexandre Dumas bewerking The Three Musketeers: The Queen’s Diamonds (1973) en The Four Musketeers: Milady’s Revenge (1974), waarin hij ondanks de luchtige ondertoon een zeldzaam realistisch beeld ophing van de zeden in het Frankrijk ten tijde van Lodewijk XIII en kardinaal Richelieu. In de vroege jaren tachtig scoorde hij zijn grootste commercieel succes met de vervolgfilms Superman II (1982) en Superman III (1983) waarin hij, zeker in licht van de huidige Comics rage, de superheldmythe spottend en kritisch benaderde.

Tussenin deze dubbele blockbusters tekende Lester enkele van zijn beste en meest ondergewaardeerde films: de anti-rampenfilm Juggernaut (1974), het revisionistische heldenverhaal Robin and Marian (1976) en zijn ontluisterende kijk op de Castro-revolutie Cuba (1979). Drie films die samen met Petulia van Richard Lester (inmiddels 89 en op rust) de meest vergeten sterregisseur uit de jaren ’60 en ’70 maken.