Wide Angle: Chantal Akerman expo is sleutel tot haar oeuvre

Als vijftienjarige en na het zien van Mickey Mouse filmpjes en andere The Guns of Navarone vond Chantal Akerman film “iets voor domme mensen”. Ze veranderde van mening toen ze Pierrot le fou van Jean-Luc Godard zag. Tien jaar later, in 1975, stelde ze met Jeanne Dielman, 23 quai du Commerce 1080 Bruxelles haar meesterwerk voor. Volgens een rondvraag in 2022 van het prestigieuze Britse filmtijdschrift Sight and Sound ook de beste film aller tijden. Vier decennia later stapte ze in Parijs op 5 oktober 2015 uit het leven. De filmwereld stopte eventjes met draaien. Negen jaar verder is er met medewerking van de Foundation Chantal Akerman georganiseerde in de Brusselse BOZAR een expo met als titel Chantal Akerman Travelling. Dat reizen gebeurde tussen haar drie relatieve ankerpunten, Brussel, Parijs en New York, maar daar kwamen onder meer Oost-Europa, Mexico en Israël bij. De op 6 juni 1950 in Brussel geboren Chantal Akerman was een rusteloze ziel.

Verhaal

Voor de bezoeker van de tentoonstelling begint de eigen travelling met de vier kortfilmpjes die ze in de zomer van 1967 draaide als ingangsexamen voor de Brusselse filmschool Institut National Supérieur des Arts des spectacles (INSAS). Ze worden naast elkaar op één lijn geprojecteerd, en vormen zo een originele kunstinstallatie. Met haar camera trok de jonge Akerman onder meer op straat naar de Brusselse kermis en naar een schoenenwinkel in Knokke. Het zijn alledaagse tafereeltjes. In een ervan treedt haar moeder op en er is ook iemand die intens aan het afwassen is. Het is uiteraard vermetel om hierin een voorloper van Jeanne Dielman te zien maar het obsessionele van bepaalde handelingen is al merkbaar. Dat gevoel wordt nog versterkt door de projectie van haar eerste kortfilm Saute ma ville waarin een jonge vrouw, Chantal Akerman zelf, naar haar appartement trekt met een bloementuil, er wat alledaagse dingen doet, dwangmatig haar schoenen poetst, vernielingen aanricht en tenslotte de gaskraan opendraait en wacht. Ondertitel van de film is Recit, verhaal. Koel zonder meer.

Uitgelachen

In de tijd tussen de ingangsexamenfilmpjes en de eerste kortfilm die in 1971 op het belangrijke kortfilmfestival van het toenmalige West-Duitse Oberhausen in première ging, was er heel wat gebeurd. Akerman werd aanvaard aan het INSAS maar verliet al na enkele maanden de school naar eigen zeggen omdat “ze er door niemand ernstig werd genomen en er uitgelachen werd”. Om zichzelf te bewijzen ging ze bij een bank werken om in 1968 met de verdiende centen een kortfilm, Saute ma ville, te draaien. Door geldgebrek voor de afwerking bleef de film twee jaar in het labo liggen. Erik de Kuyper programmeerde hem in 1970 in het toenmalige BRT-programma De Andere Film en de rest is geschiedenis.

Schrijven

Het werd ei zo na echter geen filmgeschiedenis want na het draaien van Saute ma Ville vertrok Chantal Akerman naar Parijs met de bedoeling om er te schrijven. Aan het leren schrijven op school had ze immers de beste herinneringen en “mijn relatie tot schrijven is even sterk als die tot film maken”. Waar kon ze dat als Franstalige het best doen in Parijs een paradijs voor schrijvers, dacht ze, tot ze daar tot het besef kwam dat je overal kan schrijven. In afwachting van de “in een meidenkamer geschreven romans” hield ze het bij twee scenario’s en een toneelstuk gebaseerd op de brieven van Vincent Van Gogh aan zijn broer Theo.

Adem

En ze bleef actief in de filmwereld. Dat bleef zo toen ze na een reis naar Israël in 1972 naar New York trok waar ze wellicht kon aarden omdat “iedereen van elders komt”. Daar ontmoette ze experimentele filmmakers en draaide ze zelf een reportage over het Hotel Monterey, een hotel voor kansarmen in New York. Het materiaal voor Hotel Monterey monteerde de niet door filmscholen gevormde Akerman “op het ritme van haar eigen adem” en “voelt zich nadien een filmmaakster”. Na het bekijken van de volgende verrassende kortfilm La Chambre kom je aan bij de speelfilms. Je, tu, il, elle is de eerste en daarin probeert Julie controle te krijgen over haar eigen leven. Ze sluit zich een tijdlang op om daarna toch weer naar buiten te komen. In 1974 gedraaid op een door de cineaste in 1968 geschreven tekst. Chantal Akerman herkende zich zes jaar later niet meer in het personage van Julie toen ze haar debuut onder ogen zag.

Anders

Wie verwacht dat Jeanne Dielman, 23 quai du Commerce 1080, Bruxelles een speciale plaats of hoekje zou krijgen op de tentoonstelling is eraan voor de moeite. Zoals bij iedere speelfilm is er een persdossier, uittreksels uit het scenario, opnamefoto’s en filmfoto’s, soms een persoonlijk document. Je leert wel dat de oorspronkelijke scenario Il vogue vers l’Amerique als titel had en dat Delphine Seyrig interesse had voor de rol van Jeanne. En dat het verhaal heel anders uitdraaide en Akerman na veel getob en gewoel “in één minuut heel Jeanne Dielman voor zich zag”.

Het hoofdpersonage Jeanne Dielman is een weduwe van wie we drie dagen lang dezelfde routineuze en repetitieve handelingen volgen. Ze zorgt voor haar zoon, maakt eten klaar, ontvangt in de namiddag een minnaar. De camera observeert en registreert haar gedrag vanuit eenzelfde standpunt. Akerman wijst erop hoe een vrouw volkomen afhankelijk is van haar huishouden dat in detail wordt getoond. Bijna drie en een half uur lang. Een feministisch pamflet dat zijn gelijke niet kent in de filmgeschiedenis en vanuit alle mogelijke sociaal, filosofische, economische hoeken en kanten academisch is geanalyseerd. Visionaire filmcritici gingen op zoek maar vonden geen woorden om de term “meester”-werk een vrouwelijk pendant te geven. Andere critici, met groeipotentieel, waren niet zo lyrisch, verre van zelfs, en zouden het nu wellicht hebben over “slow cinema”. Maar dat handvat hadden ze toen niet want de term werd slechts in 2003 voor het eerst gebruikt door de Franse criticus Michel Ciment en dan nog om het oeuvre van o.a. Bela Tarr en Abbas Kiarostami te karakteriseren. Hoe ook, de iconische sequentie met een aardappelen schillende Delphine Seyrig werd zowel bejubeld als bespot. Dat de film invloed had en heeft, is onmiskenbaar. Volgens Nicola Mazzanti, voormalig curator van CINEMATEK, “heb je goede en zelfs grote regisseurs in de filmgeschiedenis maar enkele veranderen de loop van die geschiedenis. Met Jeanne Dielman kwam er plots een nieuwe manier van filmmaken, van verhalen vertellen en van tijd weergeven”. In de VS diende men tot in 1983 te wachten om met al dat nieuwe uit Europa kennis te maken.

Moeder

Na de jubel kwam in 1978 met Les rendez-vous d’ Anna de weerbots. Anna is een Belgische cineaste die in diverse steden haar nieuwe film voorstelt. Akerman is dus opnieuw op reis en besteedt weer veel aandacht aan de omgeving waarin haar personages leven. Maar met het publiek klikte het niet. Op de avond van de première was de sfeer zo vijandig dat hoofdactrice Aurore Clément verborgen onder een mantel werd weggeleid uit de zaal. Voordien had Chantal Akerman gelukkig al News from Home afgewerkt waarin ze eerder in New York opgenomen beelden toont terwijl ze brieven die ze daar van haar moeder kreeg voorleest. Een van haar sleutelfilms want die brieven bepalen het ritme waarop ze in de grootstad leeft. Een door Chantal Akerman met de handgeschreven kopie van een dergelijke brief aan “Ma très chère petite fille” ligt op de tentoonstelling. Of er al een studie bestaat over de rol van haar moeder Natalia in het oeuvre van Akerman, weten we niet. Zeker is alleen dat de cineaste zelf zegt dat “haar moeder het hart vormt van haar werk” en dat ze na haar dood “niet meer wist wat ze nog zou moeten vertellen”.

Verscheiden

Dankzij de tentoonstelling valt het fysiek op hoe verscheiden en divers het oeuvre van Chantal Akerman is. Ze werkte met grote sterren als Juliette Binoche en William Hurt in Un divan à New York, trok naar Los Angeles voor verfilmingen van werken van Isaac Bashevis Singer maar kreeg de financiering niet rond. Voor tv werkt ze mee aan een serie over grootmoeders en in haar fragment laat ze haar moeder aan het woord over haar grootmoeder. De moeite waard om te beluisteren. Temeer als je weet dat Chantals moeder Natalia de enige overlevende is van de in Auschwitz omgekomen familie.

De tragikomische film Golden Eighties lijkt een buitenbeentje te zijn in het oeuvre van Akerman. Ze werkte vier jaar aan het project dat aanvankelijk La Galérie als titel droeg. De vrolijke film die zich afspeelt in de Brusselse Galerie Toison d’Or werd gedraaid in een Parijse studio waar een stukje van de galerij werd nagebouwd. Muziek en choreografie werken aanstekelijk en de film is schatplichtig aan het werk van Jacques Demy.

Inruilen

Met verschillende films houdt Chantal Akerman de vinger aan de pols van de maatschappij waarin ze leeft. Ze is immers “geobsedeerd door de grote en de kleine geschiedenis”. Daarom trekt ze na de val van Berlijnse Muur naar Oost-Europa om er in verschillende landen een aan fictie grenzende documentaire te draaien. D’Est gaat in 1993 in première op het festival van Locarno maar het filmmateriaal vormt twee jaar later de basis van de kunstinstallatie D’Est, au bord de la fiction. Met dat project ruilt Akerman de bioscoop in voor de museumzaal. En hoe! Ze maakt in totaal een twintigtal dergelijke installaties en D’Est bestaande uit 24 per drie gegroepeerde schermen plus een 25ste waarop ze haar project becommentarieert, is zonder veel twijfel een van de indrukwekkendste. Op ieder scherm worden drie beelden uit de film getoond. Je weet niet waar te kijken te midden van een ongehoorde klankchaos. Een fantastisch voorbeeld van immersieve cinema die op zich al een bezoek aan de tentoonstelling rechtvaardigt. Blijf zeker ook kijken naar Now, de adembenemende installatie die ze in 2015 maakte voor de Biënnale van Venetië. Daarin rekent ze af met “letterlijke beelden”. Een eindpunt in een evolutie. Net voordien had ze, bewust of onbewust, met No Home Movie afscheid genomen van haar zieke moeder die kort na de opnames overleed. De tedere en soms complexe zwanenzang is een soort echo van News From Home en toont volgens de cineaste aan dat grenzen, zij zit in Oklahoma en haar moeder in Brussel, niet bestaan.

Delen en verbergen

Volgens Tomas Leyers, de huidige conservator van CINEMATEK, beschouwde Chantal Akerman zich niet als kunstenares. “Haar werk is ontstaan uit de dwingende behoefte om haar emoties te delen met een publiek, met ons. Alsof ze haar gevoelens achter filmbeelden wilde verbergen”, schrijft Tomas Leyers. Het is een van de verdiensten van Chantal Akerman Travelling dat we zo goed mogelijk tot die gevoelens kunnen doordringen. Niet altijd een eenvoudig, soms zelfs intellectualistisch, proces maar een verrijkende ontdekkingstocht naar de vooral instinctief werkende Akerman. De eigen travelling kan je verfijnen met het door Lannoo uitgegeven boek Chantal Akerman Travelling waarin verschillende medewerkers van de cineaste herinneringen aan haar boven halen. Ook de goed gekozen beknopte teksten van de “subjectieve filmobiografie” die aan de tentoonstellingsmuren hangen en van de hand zijn van Akerman specialiste Jacqueline Aubenas en producente Marylin Watelet staan erin vermeld.

Interesse in de vele teksten die Akerman schreef? Chantal Akerman - Oeuvre écrite et parlée samengesteld door Cyril Béghin bestaat uit drie delen.

Zopas is de onder de titel Mijn moeder lacht de vertaling van het boek Ma mère rit verschenen dat Chantal Akerman in 2013 schreef over haar complexe haat-liefde verhouding tot haar moeder.

CINEMATEK organiseert een reeks filmvoorstellingen en evenementen in verband met Chantal Akerman.

→ Meer info

De tentoonstelling loopt nog tot 21 juli 2024. Daarna trekt ze in een afgeslankte versie naar het museum Jeu de Paume in Parijs van 28 september 2024 tot 19 januari 2025.

→ Meer info