Sayat Nova (The Color of Pomegranates)

SERGO PARADJANOV
Minder bekend onder zijn armeense naam Sarkis Paradjanian; behoort tot de belangrijkste en meest verdoemde kineasten van onze periode, dit dankzij één film TIENI ZOBYTYK PREDKOV (De Schaduwen van onze Voorouders oftewel De Vlammende Paarden) ('64). Daarvoor studeerde hij aan het VGIK te Moskou en werkte aan de Dovzenko-studio's te Kiev. Zijn eerste kortfilms zijn gewijd aan de ukraïnsche volkskunst BLOEMEN OP STENEN en DOEMKA. Zijn eerste langspeelfilms zijn hier volledig onbekend: ANDRIECH ('54), DE EERSTE JONGENS ('58) en UKRAÏNSCHE RHAPSODIE ('61). Het is slechts na het afwerken van SAYAT NOVA ('69) dat de moeilijkheden zullen beginnen voor Paradjanov.

Omtrent de SAYAT NOVA - film
In 1968 stelt Paradjanov aan alle noodzakelijke instanties, dus aan alle censuurinstellingen, het scenario voor van SAYAT NOVA. Alles is in orde en Paradjanov gaat voor zeven maanden naar Jerevan om zijn film op te nemen. De religieuse overheid geeft toestemming om de befaamde manuscripten van Ecmiadzin te gebruiken, hij lukt erin tapijten, kostuums en andere voorwerpen uit de museavitrines te halen, het Russisch leger leent hem zelfs vos-paarden. De film is af en komt uit in 1969. Meerdere weken speelt de film in Ecmiadzin, Jerevan, Tblissi, Moskou, enz. Op een zekere dag verdwijnt de film uit de bioskopen, maar in de "kultuur"-instellingen kan men de film SAYAT NOVA gedurende meerdere jaren nog zien. Wat is er gebeurd? Primo, werd ongeveer terzelfder tijd een biografische film over Sayat Nova getoond, een typisch biopicture, zo "realistisch" mogelijk opgevat, die een onvoorstelbaar populair succes kende. Secundo, het volk uit Armenië, opgefokt met voetbal en ontspanningsfilms op zijn russisch, kon de film van Paradjanov niet pruimen - een strenge en symbolische film - en wou in het personage van Sayat Nova, zijn geliefkoosde dichter en musicus, niet herkennen (en dit ondanks het feit dat Paradjanov de chronologie volledig eerbiedigt). Van dit alles profiteren de konservatieve vleugel in de partij en in de kultuurinstanties, in naam van de "kunst voor het volk". Zij beschuldigen de kineast van hermetisme en decadent esthetisme. Zij komen aanhollen met woorden als "anti-sovjetisme", "een overdreven eerbetoon aan het (pre-kommunistische) verleden", "een pro-klerikale film" en natuurlijk ook "subversief".

Paradjanov hoopt nog steeds, maar twee nieuwe kortfilms voor de Russische TV gedraaid worden niet uitgezonden • het betreft KIEVSKIE FRESKIE (Fresko's uit Kiev) en een film gewijd aan een naïeve Armeense schilder Ovnatavian. Vervolgens begint men zijn projekten te weigeren zoals Intermezzo, De Fontein van Bakhtsjisaraï, lspoved en Ara Prekrasny (naar een zeer mooie Armeense legende). In januari '74 wordt Paradjanov aangehouden wegens "subversief gedrag", "homofilie", "illegale geldwissel" en "opruien tot zelfmoord". In mei '74 wordt hij voor het gerecht gedaagd en veroordeeld tot zes jaar arbeidskamp. Paradjanov weigert hulp bij zijn verdediging, wil geen gratie vragen omdat hij zich als onschuldig beschouwd. Na vijf jaar wordt de, door de Sovjetoverheid niet meer als kineast erkende Paradjanov, vrijgelaten. Zijn filmloopbaan mag als "afgedaan" beschouwd worden. In 1979 roept een Frans aktiecomité op tot het vertrek van de kineast uit de Sovjet Unie. Paradjanov verblijft waarschijnlijk nog
steeds te Tblissi (Georgië) in "bewaakte veiligheid". In het voorjaar '81 wordt SAYAT NOVA (in het Westen toch) vrijgegeven.

SAYAT NOVA - de film
Komen we eventjes terug op de aanklachtpunten van de konservatieven: niet volks genoeg, subversief en anti-sovjet. Dat SAYAT NOVA geen zaterdagavondfilm is, dat is ontegensprekelijk, maat wat wil men eigenlijk daarmee de kineast verwijten? Zijn de andere Russische filmregisseurs zoals Mikhalkov Kontsjalovsky, Panfilov, Tarkowski, dus zij die in het Westen bekend zijn, kineasten van ontspanningsfilms? Gaan zij dan misschien ook de gevangenis in - Tarkowski heeft toch ook voortdurend moeilijkheden met de overheid. De subversiviteit. Wat een vraag is dat nou. In hoeverre werden niet alle grote Sovjetfilms uit de glansperiode ('25-'30) in het Westen als dusdanig aanvaard. Lees maar de "rechtse" pers van die periode eens. Of kan men niet aanvaarden dat iemand de schoonheid verdedigt. Schoonheid van voorwerpen, schoonheid van aangezichten, van lichamen en van gebaren, schoonheid van kleuren die doorlopend het scherm overspoelen, dit alles onderlijnt bijna, door kontrast, de grijsheid en de eentonigheid van het dagelijkse Sovjet leven. En het anti-sovjetisme? De film is nooit anti-sovjet, maar a-sovjet. Paradjanov legt de ideologie, het socialistisch realisme naast zich. Paradjanov, de atheïst, gaat terug naar andere kulturele archetypes, naar de Armeense beschaving waarvan tot het eind der xIxe eeuw de godsdienst de basis was.

SAYAT NOVA is een film over de gelijknamige grote dichter van de XVIIIe eeuw. Het is geen "edukatieve" biografische film, maar een evocatie, via beelden, van een poëtisch universum. De film behandelt een aantal episodes uit het leven en de kreatieve en artistieke problemen van Sayat Nova (=herrijzenis). Nadat hij leerling-wever werd bij zijn vader ontdekt hij zijn roeping als dichter en musicus. Hij wordt een minstreel, een "achough" en hij brengt deze kunst tot een hoogtepunt. Daarnaast wordt hij verliefd op een koningsdochter, en na de dood van zijn vrouw trekt hij zich terug in het klooster. In 1795 verlaat hij het klooster en wordt vermoord in een kerk tijdens de Turkse aanval op Tblissi.