Fata Morgana

Fata Morgana is een van Herzogs sleutelfilms. Hij bekleedt een heel eigen plaats in het oeuvre. De vluchtige, hallucinante beelden, begeleid door gewijde Guatemalteekse scheppingsverhalen uit de 16° Eeuw en Herzogs avant-gardeteksten, glijden over in droomtableaus die handig werken met valstrikken van de conventionele realiteit.

Het land Afrika is een archetypisch landschap van de geest. De onmenselijke grandeur van de oeroude duinen en horizonten onthullen de triomfantelijke maar lege verkrachting van mens op natuur: verlaten fabrieken in de woestijn, vervallen voertuigen, militaire voorraden die net als dierenkadavers liggen te rotten, zand, vliegen en een verzengende zon. 'In het paradijs', zegt de spreker, 'wordt de mens dood geboren'. Herzog verwijst hier naar Jeroen Bosch' Tuin der Lusten. Ideologische wapens van de filmmaker zijn o .m . absurde, bizarre tableaus die recht tot het onbewuste spreken. Een jonge Duitse lerares staat tot op kniehoogte in het water met haar leerlingen en dwingt hen 'Blitzkrieg ist Wahnsinn ' te scanderen. Een belachelijke maar vervaarlijk uitziende kikvorsman met groteske vinnen en snorkel houdt zich krampachtig vast aan een grote schildpad; een zweterige, fascistische Duitse liefhebber van hagedissen in een hopeloze woestijn, het gelaat vertekend door waanzin en een zwarte bril, speelt sadistisch met een hagedis terwijl hij bestookt wordt door vliegen die uit zijn op de beetwonden op zijn handen. De sterkste sequentie kan gezien worden als een katastrofische metafoor van hemel en aarde: een bezeten drummer en een pianiste zingen op het verfromfaaide podium van een bordeel een liedje dat ze al duizend keer gezongen hebben, zonder emotie, zonder einde: 'In de Gouden Tijd leven man en vrouw in harmonie', zegt de spreker terwijl de 'muzikanten' in beeld zijn. Als het liedje afgelopen is blijven zij onbeweeglijk staan. Er is geen applaus.

Fata Morgana is een sardonische commentaar op technologie, sentimentaliteit, plundering van het land door de mens. Een film ontstaan uit het lijden van een visionair die zich huiverig bewust is van onze eindeloze mogelijkheden, van ons haast waanzinnig doorzettingsvermogen, van onze bijna draaglijke belachelijkheid. (Amos Vogel, On seeing a Mirage in The Films ofWerner Herzog, New York-London, 1986, p.45 e.v.)