Classics FFG2021: The Dust of Time

The Dust of Time (2008)

Het tweede deel van Angelopoulos' onvoltooide trilogie toont de teleurstellingen en de hoop van Links, zoals die gezien en ervaren worden door een filmmaker, opnieuw louter A. genoemd. Dit keer gaat het om een Amerikaanse filmregisseur van Griekse origine (gespeeld door Willem Dafoe) die terugkeert naar de studio’s in Rome om het werk voort te zetten aan een film waarvan de opnames om mysterieuze redenen werden stilgelegd. Het eerste shot van de film toont de toegangspoort van de Cinecittà studio’s. Het is hiermee Angelopolous’ vijfde werk (na Reconstruction, Landscape in the Mist, The Suspended Step of the Stork en Ulysses’ Gaze) dat ook een metafilm is, waarin men spreekt over het medium zelf en cinema ten dele het onderwerp is.

The Dust of Time brengt het verhaal van de liefde van een vrouw, Eleni (Irène Jacob), de moeder van de cineast, voor de twee mannen in haar leven, Spyros (Michel Piccoli) en Jacob (Bruno Ganz), een Jood die wegvluchtte uit Duitsland voor hij kon worden opgepakt en gedeporteerd naar een concentratiekamp. De personages raken elkaar kwijt, vinden elkaar weer, worden gearresteerd en opgesloten.

Deze odyssee van de ouders van de protagonist omspant een periode van vijftig jaar, van de Burgeroorlog in Griekenland, over de zelfgekozen ballingschap van Griekse communisten in Tasjkent, en eindigend met de val van de Berlijnse muur in 1989. We trekken van Kazachstan naar Italië, van Duitsland naar Amerika tegen de achtergrond van markante gebeurtenissen uit de tweede helft van de twintigste eeuw: de dood van Stalin, het Watergate-schandaal, de oorlog in Vietnam, de val van de Sovjet-Unie en het verdwijnen van de communistische regimes in Oost-Europa, het traumatiserend verlies van de illusie van een betere wereld rond de eeuwwisseling.

Zoals in een droom roept A. personages en gebeurtenissen op uit het verleden die hij pijnlijk herleeft in het heden. Angelopoulos neemt ons mee op een reis in de tijd en het geheugen en schildert in magnifieke tableaus het verraad van een ideologie. En meer dan ooit laat hij het ietwat bombastische contrasteren met het intimistische.

In deze film over het einde van een generatie wordt de toekomst voortgezet door de dochter van de filmmaker die bij de aanvang van de film verdwenen is en naar wie de vader koortsachtig naar op zoek gaat. Het van thuis weggelopen meisje, dat ook Eleni heet, blijkt suïcidaal te zijn. De twee Eleni-figuren komen samen in het hallucinante decor van een leegstaand pand volgestouwd met drugsverslaafde krakers. De grootmoeder baant zich een weg door de menselijke ellende naar de bovenverdieping waar haar kleindochter op het punt staat uit het raam te springen; de liefdevolle beelden van kleindochter die in haar armen valt, contrasteert met de gewelddadige inval van de politie die brutaal het huis binnenvalt, niet om de zelfmoord van het meisje te verhinderen, maar om de sukkelaars met gummy knuppels te verdrijven. Angelopoulos’ camera beweegt langzaam langs de kleurrijke muren beklad met graffiti. Het is maar een van de vele trompe l’oeil-effecten in de film, zoals ook de bioscoop met een grote muurschildering van Hollywoodsterren of de scène waarin de slaapkamer van de dochter, met een muur volgespijkerd met foto’s (Che Guevara, Jim Morisson, Silence of the Lambs) plotseling, in een Brechtiaanse geste van mise en abyme, een nagebouwd studiodecor blijkt te zijn.

Alhoewel Angelopoulos nog een volgende film plande, werd The Dust of Time, ongewild weliswaar, de testamentfilm van de regisseur, een film waarin al zijn thema’s en stijlfiguren uitdrukkelijk resoneren. Zo zijn er de onvermijdelijke scènes op een trein die hier aan een spionageprent doen denken, en waarin Spyros en Eleni documenten uitwisselen. Er is ook de aangrijpende scène waarin Eleni haar zoontje op de trein naar Moskou zet. Er is een betoverend shot van een tram rijdend in de sneeuw. Wanneer iedereen is uitgestapt, blijven Jacob en Eleni alleen achter. In een prachtige camerabeweging (die, zo ontdekken we pas op het einde van dit shot, vanuit een raam in de tram is gefilmd) zien we hoe de tramreizigers een grote bijeenkomst vervoegen en stilhouden bij een standbeeld van Stalin waar militairen aan de bedroefde massa via luidsprekers de dood van hun geliefde dictator aankondigen. Intussen is ook Tsjaikovsky’s Pathetische Symfonie vervangen door de Internationale en wordt het koppel door KGB-agenten uit elkaar gerukt. Enkele jaren later struinen Eleni en Jacob in Siberië door een opslagruimte vol gebroken beelden van Stalin: het gevolg van de kritiek op Stalin op het Twintigste Congres van de Communistische Partij in 1956. Nu ondergaan zijn beeltenissen hetzelfde lot als de ontelbare bannelingen van zijn regime.

In een andere afscheidsscène in een film vol echo’s naar corresponderende en met elkaar dialogerende sequenties probeert A. afscheid te nemen van zijn eerste vrouw, Helga. Maar het helse verkeer dat hen omringt en opslorpt maakt haar verschijning in de telelensfotografie even vaag en ongrijpbaar als een fata morgana.

Alhoewel Angelopoulos nog altijd probeert handelingen in één shot te vatten, zijn de plan-séquences veel meer gedecoupeerd. En terwijl in de eerste helft de totaalopnamen primeren, krijgen we meer nabij-opnamen en zelfs close-ups in het tweede deel waarin we dichter bij de personages komen en de grote geschiedenis meer individualistisch wordt.

De film wordt verteld vanuit het standpunt van Willem Dafoe wiens voice-over de film domineert ook al wordt hij door andere stemmen onderbroken: brieven van Eleni, de lange monoloog van Jacob wanneer hij verneemt dat Eleni de rest van haar leven met Spyros wil delen. Angelopoulos gebruikt hun stemmen in samenspel met een rijkelijke soundtrack waarin naast de score van Eleni Karaindrou ook veelvuldig muzikanten aan bod komen alsook klassieke muziek en volksmuziek. Een kort thema voor piano dat emotioneel veel betekent voor Spyros en Eleni, keert in meerdere variaties terug. Er zijn twee grote thema’s, een eerste dat daalt en dan weer stijgt en dat Angelopoulos en zijn componiste het thema noemen van "de zoektocht en het angstig wachten". Het tweede thema heet "dans dicht bij de rivier". Er is zelfs een vleugje operamuziek van een vrij onbekende Italiaan.

In een andere scène krijgt de muziek, of liever het instrument, een bijkomende betekenis. Een Duitse expert komt in een verwoeste kerk een op het oog versleten orgel inspecteren dat al jarenlang niet gebruikt werd. Toch waagt de muzikant het erop en speelt hij een adagio van Bach, de cantor van Leipzig. Het instrument blijkt echter in perfecte staat, als signaal dat kunst weerstaat aan het vergeten en de horreurs van het totalitarisme.

Zoals altijd bij Angelopoulos is er een heuse dansscène. Dit keer niet in een balzaal of dancing maar in het Berlijnse metrostation Nollendorfplatz, een ongewoon banaal en realistisch decor. Tot Spyros, Eleni en Jacob de trappen afdalen, Bruno Ganz Irène Jacob meesleurt in een dansje waar Michel Piccoli uiteindelijk ook aan meedoet.

In een van de meest bevreemdende scènes loopt Willem Dafoe in een hotel een grote zaal binnen; de camera overschouwt de chaos van verbrijzelde televisietoestellen (referentie naar de video-installaties van Nam June Paik) en een vloertekening van een engel die zijn derde vleugel verloren heeft. In een latere scène refereert Bruno Ganz naar deze scène, als hij zegt: "Het enige utopia is de derde vleugel."

In een andere intrigerende scène moet de oude Spyros na de landing in Tempelhof door een grenscontrole van X-stralen die waarbij zijn levensgroot naaktbeeld voor de ogen van iedereen op een scherm wordt geprojecteerd. Dit vernederend ritueel lijkt puur futuristisch maar volgens de regisseur wordt het in de U.K. al gebruikt.

De afschuw van de verbanning naar een Siberisch collectief werkkamp werd al op alle mogelijke manieren zo realistisch en waarheidsgetrouw mogelijk gefilmd. (Voor het eerst in de Aleksandr Solzjenitsyn verfilming uit 1970, One Day in the Life of Ivan Denisovich van Casper Wrede). Voor Angelopoulos volstaat één sterk beeld om de essentie van de totalitaire staat samen te ballen: de dwangarbeiders bestijgen in een sneeuwlandschap een grote ijzeren trap, een machinale handeling die gevat wordt door een hallucinante kraanbeweging die langzaam inzoomt op de hoogste platformen; het lijkt wel een moderne, eigentijdse interpretatie van de massa die willoos en bloc marcheert in Fritz Langs Metropolis (1927).

Een andere geïnspireerde scène toont hoe Bruno Ganz bij een laatste boottocht afscheid van het leven neemt. Hoe Angelopoulos dit filmt en van de ogenschijnlijke beelden waarin de boot onder een brug vaart, door zijn beeldkaders en montage een intens cinematografisch moment maakt, bevestigt eens te meer dat film groots kan zijn in kleine momenten. Wat we al honderd keer gezien hebben wordt gefilmd door de ogen van een rasecht cineast een nieuwe visuele ervaring.

De finale van de film is dan weer nadrukkelijker poëtisch. Eleni ligt op haar sterfbed (in feite het bed van haar kleindochter) en als de ramen openslaan en de wind door de kamer blaast, snijdt de cineast naar Piccoli die samen met zijn kleinkind in slow motion door de vallende sneeuw rent, met op de achtergrond de Brandenburger Tor, symbool van het herenigde Duitsland. De vallende sneeuw is een visueel motief in een aantal films van Angelopoulos, maar was nooit zo sterk aanwezig als in zijn afscheidsfilm waarin aan de dageraad van de 21e eeuw de sneeuw geruisloos valt over de verleden tijd en het verstrijken van de tijd.

Ook de verplichte scène met motorfietsers mocht niet ontbreken. Bij zijn zoektocht naar zijn dochter komt A. terecht bij een zekere Bruno, die met zijn bende een andere bende te lijf gaat. Wellicht zijn het fanatieke supporters van rivaliserende voetbalploegen, maar de cineast houdt het allemaal zo vaag en oningevuld mogelijk. Als in een modern gladiatorengevecht knokt Bruno in een brutale kamp met de blote vuist op zijn tegenstander en geeft hij hem met een mes de doodsteek, waarna hij en zijn in ’t zwart gehulde motards rond het lijk cirkelen: een overhead shot dat duidelijk verwijst naar de tekening van de engel met drie vleugels. Een macaber visionaire scène als we weten dat Angelopoulos enkele jaren later, in 2012, overlijdt nadat hij wordt aangereden door een gemotoriseerde politieman.

The Other Sea, het niet gedraaide sluitstuk van de trilogie, had een getuigenis moeten worden over de politieke realiteit in hedendaags Griekenland en Europa. Terwijl de eerste twee delen over het verleden gingen, zou The Other Sea over het heden maar ook over de toekomst moeten gaan. "Het einde van The Dust of Time is ook het einde van een droom", zei Angelopoulos in 2012 in een interview in Sight and Sound. "Deze nieuwe film gaat over het ontbreken van een droom. Ik denk niet dat de huidige problemen noodzakelijk financieel zijn, het gaat veeleer over een gebrek aan waarden. Deze nieuwe film vertelt over een gesloten horizont. Griekenland lijkt wel een gesloten wachtkamer waar we allemaal in zitten. En niemand die enig idee heeft wat er moet gebeuren als de deur eindelijk opengaat."