Vroeger kon je lachen

BERT HAANSTRA
Bert Haanstra (Espelo, 31 mei 1916) wilde aanvankelijk onderwijzer worden. Uiteindelijk studeerde hij fotografie en schilderkunst aan de A'damse rijksacademie. Na W.O. -II belandde hij helemaal in het filmmilieu en in 1948 debuteerde hij met een zelf gefotografeerde sprookjesfilm MYRTE EN DE DEMONEN. In 1957 vierde hij een internationale triomf met GLAS (Oscar voor de beste kortfilm). En het jaar daarop waagde hij zich aan fictie: FANFARE. Het succes van deze film is vermoedelijk de start van de Hollandse filmindustrie. Sindsdien wisselt Haanstra fictie af met documentaire. ALLEMAN ('63) en DOKTER PULDER ZAAIT PAPAVERS ('75) werden nieuwe hoogtepunten uit het oeuvre van de doyen van de Nederlandse film. Na een eerder ontgoochelend PAK SLAAG en een daaropvolgende hartziekte staat Haanstra
er met VROEGER KON JE LACHEN weer helemaal.

Vroeger kon je lachen
In 1979 werd Haanstra wreed van zijn voetstuk gestoten. De Koolhaas-verfilming EEN PAK SLAAG kon weliswaar bijna vanzelfsprekend op doorgaans goede kritieken rekenen, maar bleek commercieel een kolossale flop, die de regisseur-producent geld, status en gezondheid kostte. Haanstra wordt er nog steeds voor gestraft; 'VROEGER KON JE LACHEN mocht slechts 600.000 gulden kosten (de vorige film had een budget van tweeëneenhalf keer dat bedrag), en wordt beledigend klein uitgebracht, in acht kleine zalen. Zo een film zeventig kopieën verdient, dan is het wel deze liefdesverklaring van de ene volkskunstenaar aan de andere.

Gezien de snelle kwalitatieve ontwikkeling van de Nederlandse film kan men VROEGER KON JE LACHEN met alle recht cinéma de papa, of zelfs cinéma de grand-père noemen; het sterkst geldt dit verwijt echter de lijzige, Metropoleorkestachtige muziek gecomponeerd door Haanstra's zoon Jurre. De statische stijl is daarentegen een doelbewuste keuze van de regisseur. Een hommage aan Carmiggelt behoort inderdaad zijn sterkste kant te benadrukken: de taal. Carmiggelt weet in zijn stukjes als geen ander flarden uit de spreektaal op te vissen, en die opnieuw te schikken tot komische en pregnante monologen waarvan sommige klassiek werden.

Een voorbeeld is de door Wim Sonneveld uitgesproken tekst, waaraan de film zijn titel ontleent, en waarin de vaak geciteerde zinsnede voorkomt: "Waar is de gulle lach op heden, dat vraag ik U af, meneer Sonneberg!". Haanstra construeerde zijn film rond negen Kronkel-monologen, op locatie geensceneerd en uitgesproken door bekende acteurs en actrices. De camera van Anton van Munster registreerde ze zonder veel poespas, zodat alle aandacht aan de tekst en de acteur voorbehouden blijft. Een jaar of zes geleden heeft Otto Jongerius in een reeks korte televisiefilmpjes getracht Kronkel te verfilmen, met zo min mogelijk woorden. Haanstra heeft de schijn van competitie willen vermijden door één zo'n Jongeriusfilmpje integraal in zijn film op te nemen. Op zichzelf tekent dit feit al de unieke positie van VROEGER KON JE LACHEN; bovendien wint Haanstra's aanpak het voor mij, omdat Carmiggelt het nu eenmaal meer van de taal dan van de anekdote moet hebben.

Sommige van de monologen zijn ronduit briljant, en bewijzen dat bepaalde acteurs te weinig of verkeerd gebruikt worden in Nederlandse films. Kees Brusse, Johnny Kraaykamp (als een luidruchtige bewonderaar van de stilte in de natuur) en Rijk de Gooyer tonen aan dat hun acteursgeneratie op het gebied van timing in film onovertroffen is. Ik heb me er kostelijk bij geamuseerd en zou VROEGER KON JE LACHEN verplicht willen stellen voor elke buitenlandse manifestatie, die iets wil duidelijk maken over de Hollandse cultuur, Oranje boven, leve de grand ol'men.