Podranki (Les orphelins)

In bepaalde opzichten is Podranki een ongewone film in de kourante Sowjet-filmproduktie zowel door zijn· humoristische trekjes in het ernstige geheel als door de manier waarop met het oorlogsverleden wordt gewerkt en de kritiek (al is ze zeer schuchter) op het regime. Er zitten op sobere wijze gebrachte gevoelsmomenten in deze film, bepaaldelijk in de beeldenreeksen die betrekking hebben op het verleden en de kindertijd - Podranki is een flashbackgewijs opgebouwde bezinning in de vorm van een terugblik over de wisselwerking tussen verleden en heden, kindertijd en volwassenheid, waarbij de filmmaker blijk geeft van een sterke invoelende benadering van het kind en diens leefwereld. De Frans-Nederlandse titel, LES ORPHELINS - DE WEZEN, is niet erg gelukkig. Podranki betekent zoveel als 'lood in de vleugels' : een gekwetste vogel, vleugellam, die niet meer of slechts moeizaam van de grond komt. Gekwetste vogels, dat zijn de kinderen wier ouders tijdens de oorlog zijn omgekomen, aan het front of in kampen, of gewoon werden vermoord. In kleine benden zwerven ze nu door de steden, stelend, sjacherend, zonder binding met de rest van de gemeenschap. Het is, voor zover ik weet, de eerste maal dat in een Russische film die realiteit wordt getoond (en de werkelijkheid zal nog wel erger zijn geweest). Als de oorlog gedaan is, had men gedacht, begint het paradijs op aarde. Zo was het niet. Wat moest men met die jonge vagebonden beginnen? In sommige steden, o.m. in Moskou, kwamen vrijwilligers samen om de kinderen in een wezenhuis op te vangen. Ze meenden het goed. Maar, ze waren amateurs, niet opgeleid voor de moeilijke raak. Het waren overwegend oorlogsveteranen die tot opvoeders waren aangesteld. Ze leerden de kinderen het enige dat ze zelf kenden : omgaan met wapens, lichaamsoefeningen in soldatenstijl. Of het waren oudere mannen die nog verder in het verleden leefden, in de tijd van Poeskjin en Dosteojewski. Een enkele keer hoorde ook een jongere leerkracht bij het team, die wetenschappen doceerde. Allen wilden ze de kinderen helpen, maar ze begrepen weinig van wat deze kinderen hadden doorgemaakt. Maar ook de kinderen wisten niets af van de tragische ervaring der volwassenen.

De meest aangrijpende sequentie in Podranki is die waarin een kleine jongen getuige is van de wanhoop van een 'kameraad-opvoeder' (de man werd aan het front zwaar gekwetst), die door de raad der leraren streng wordt berispt omdat hij een kind heeft geslagen. De jongen, die de klappen kreef en zo verantwoordelijk was voor de berisping en uitstoting van de opvoeder, kijkt met ontzetting naar de snikkende man, voor het eerst hem ziende als een mens, maar te onervaren om in woorden uit te drukken wat hij voelt.

Goede bedoelingen en onmacht aan beide kanten. Een leraar die als titel voor een opstel geeft : Wat ik mij van mijn vader herinner. En zo ongewild schuldig is aan de zelfvernietiging van een der kinderen. Groeien zij daarom op voor galg en rad? Nee. En dat is het tweede tema in Podranki. De scenarist-kineast, Nikolai Goebenko, die zelf in een wezenhuis opgroeide, argumenteert dat de mens, beschikkend over een vrije wil, kan kiezen en, althans voor een groot deel, over zijn lot beschikt. Dat in tegenstelling met de westerse opvatting, die meer en meer overhelt naar de teorie dat de mens hoegenaamd niet vrij is en dat de oorzaak van alle immoraliteit en zelfs van duidelijke misdadigheid, moet gezocht worden in een onbegrepen of getraumatizeerde jeugd.