'The Master' (Paul Thomas Anderson) op 21 februari

Paul Thomas Anderson debuteerde in 1997 bescheiden met 'Hard Eight', een film die meteen zijn meesterschap etaleerde en vier van de vijf films die hij sindsdien draaide, kunnen gerust mijlpalen genoemd worden in de Amerikaanse cinema van de laatste vijftien jaar. Sinds 'Boogie Nights' zit de liefhebber van gedurfde, intelligente en grensverleggende narratieve Amerikaanse cinema met ongeduld op elke nieuwe film van Paul Thomas Anderson te wachten. Na 'Magnolia' en 'There Will Be Blood' was het reikhalzend uitkijken naar de zesde film van de meest getalenteerde Amerikaanse regisseur van zijn generatie. 'The Master' zal de fans van Anderson zeker niet teleurstellen, al dreigt deze rigoureus persoonlijke en radicale film wel de toeschouwer te ontgoochelen die hoopt dat Anderson in de eerste plaats een ontluisterend drama over Scientology heeft gemaakt. Zodra de film in productie ging, gonsde het over de geruchten dat dit de eerste grote Hollywoodfilm over Scientology zou worden. En alhoewel experten er snel bij waren om de duidelijke verwijzingen maar ook de meer verborgen allusies naar deze omstreden religie in kaart te brengen (zie kaderstukje) gaat 'The Master' niet expliciet over de oprichter van de Scientology-beweging L. Ron Hubbard.

Waarover de film dan wél gaat, is niet in een-twee-drie te zeggen. 'The Master' is tegelijk een portret van een veranderend Amerika, een filosofische fabel, een Freudiaans drama en een beschouwing over macht en onderwerping. Meer nog dan in zijn vorige films raakt Anderson allerlei thema's aan die hij niet op een conventionele manier dramatiseert, maar waar hij met een open onderzoekende geest tegen aan kijkt, alsof hij met het maken van de film zelf aan het ontdekken is waarom het materiaal in kwestie hem dermate obsedeert. Zoals alle sleutelfilms van Anderson ('Boogie Nights', 'Magnolia', 'There Will Be Blood') gaat 'The Master' over een vader-zoonrelatie tussen twee mannen die geen vader en zoon zijn en waarvan een beweert de waarheid (of kennis) in pacht te hebben, terwijl de ander probeert richting te geven aan zijn bestaan. Joaquin Phoenix speelt een marinier, Freddie Quell die fel beschadigd uit de Tweede Wereldoorlog is gekomen. Phoenix brengt een buitengewoon fysieke vertolking zodat je niet alleen de trauma's van zijn gekwetst personage voelt, maar ook het onvoorspelbare en gevaarlijke van zijn gedrag en de zelfkwelling die zijn bestaan ondraaglijk maakt. Emotioneel is hij een wrak en lijkt hij een makkelijk te manipuleren prooi voor de charismatische leider van een vage kleine sekte - de zelfhulpreligie The Cause - die hij tijdens een betoverende nacht toevallig ontmoet op een party op een jacht verlicht als een kerstboom.

Zo onzeker, onverzorgd en doelloos Quell is, zo zelfzeker, smetteloos en gemotiveerd is Longworth Dodd (Philip Seymour Hoffman). Terwijl Freddie er maar niet in slaagt om zelfs de meest elementaire bevredigende sociale contacten te hebben, glorieert Dodd in de loyale bewondering van zijn vrouw en het absoluut vertrouwen van zijn volgelingen. De band die tussen de twee mannen ontstaat en het onvermijdelijk feit dat een van hen de ander moet verraden, vormt de dramatische en emotionele ruggengraat van de film en is afwisselend of tegelijkertijd fascinerend, verbazend, raadselachtig, logisch en dubbelzinnig. Nu eens zijn ze meester en pupil, dan weer psychiater en patiënt. Waarom precies deze twee mannen zich aangetrokken voelen tot elkaar, blijft tot op zekere hoogte een mysterie en het is dankzij de twee persoonlijkheden van de hoofdrolspelers en hun totaal tegengestelde stijl (of 'method' in het geval van Phoenix) van acteren, dat hun bijna neurotische band spannend en intrigerend blijft. Er is zelfs een latente homoseksuele subtekst in hun relatie, wat misschien door de makers niet zo is bedoeld en zeker ook niet verder ontwikkeld wordt. En het feit dat Phoenix zelf een acteur is die worstelt met zijn identiteit en toekomst als acteur, geeft aan zijn rauwe vertolking nog een extra filmische dimensie.

Zo dominant is dit mannelijke duo dat je zou vergeten dat de film ook nog een paar sterke vrouwenrollen te bieden heeft: Amy Adams als Dodds echtgenote die geen eigen leven lijkt te hebben en alleen voor de bevrediging (in alle betekenissen van het woord) van haar man moet zorgen; Ambyr Childers als Dodds dochter die zich tegen Freddie keert wanneer hij niet op haar avances ingaat en Laura Dern als een van Dodds high society groupies. Anderson laat veel in het ongewisse. Hij legt weinig uit en vertikt het om voor de hand liggende zaken te dramatiseren. De toeschouwer moet grotendeels zelf de film invullen. In plaats van alles tot in den treure met handen en voeten uit te leggen en goed en kwaad lijnrecht tegenover elkaar te zetten (twee van de basisprincipes van de klassieke Hollywood-dramaturgie) schetst Anderson alleen maar een kader, zet hij lijnen uit en raakt hij thema's aan waar we zelf verder 'onze' film moeten mee maken. Het kader of algemeen klimaat waarin het summier verhaal zich ontwikkelt, is de verandering die zich na een vernietigende oorlog meester maakt van de V.S. In het Amerika van de late jaren veertig, vroege jaren vijftig krijgen mensen meer behoefte aan spiritualiteit, wat het mogelijk maakt dat een figuur als Longworth Dodd zo diep in het weefsel van de Amerikaanse samenleving weet te infiltreren. Behalve misschien voor Tom Cruise of John Travolta is het voor eenieder duidelijk dat Dodd die zichzelf ook een 'schrijver, arts, kernfysicus en theoretische filosoof' noemt, in de eerste plaats een charlatan is, maar Anderson weigert hem openlijk te veroordelen of belachelijk te maken. Hij mag dan nog platitudes spuien of zijn zelfbeheersing verliezen bij tegenspraak van een scepticus op een fuif van gefortuneerde geldschieters, je zit met een zekere verbazing en heimelijke bewondering (dankzij het charisma van Hoffman natuurlijk) te kijken hoe een zelfpromotor als Dodd met van de pot gerukte ideeën gewone lieden tot fanatieke discipelen weet te kneden die geloven dat hun ziel al biljoenen jaren bestaat.

Bovenal is 'The Master' een film van een begenadigd cineast die het lef heeft om binnen het Amerikaanse systeem afwijkende en twijfelende films te maken die veel zaken in de Amerikaanse samenleving in vraag stellen zonder daar daarom vernietigende conclusies aan vast te knopen. Gewend - verslaafd zelfs - als we zijn aan keurig gedefinieerde dramatische en emotionele conflicten, is 'The Master' een film die ons voortdurend lijkt te ontglippen, die regelmatig een andere richting uitgaat dan verwacht. Dat onze aandacht en klimmende fascinatie nooit afneemt, is te danken aan de dwingende filmtaal die Anderson hanteert. Zo zweverig sommige ideeën ook lijken, zo strak en eenvoudig is de mise-en-scène. Met overwegend statische shots, tot op de millimeter gemeten beeldkaders en weinig camerabeweging. Meestal zijn die bewegingen dan nog 'onzichtbaar' (omdat de camera gewoon de personages volgt of verliest) maar als er dan toch een opvallende beweging in een shot zit, is dit vaak van een grote visuele kracht. Zoals die camerazwenking over een jacht dat tijdens de nacht een bocht maakt onder de Golden Gate brug van San Francisco en tergend langzaam uit het beeld verdwijnt. (Om zijn beelden nog preciezer en grootser te maken, draaide Anderson zijn film op 65 mm.)

Anderson maakt ook op uitgekiende momenten fors gebruik van overhead shots die een hele situatie krachtig samenballen, zoals bij de strandscènes waar de film mee opent. Hij weet ook in gewone conversaties, therapeutische sessies en psychologische kruisverhoren een grote spanning en dynamiek te leggen en wisselt hun binnenskamers krachtmetingen af met meer spectaculaire rivaliteiten, zoals de motorfietsritjes in de Bijbelse setting van een eindeloze vlakke woestijn. Zonder ooit in zuigende nostalgie te vervallen vatten Anderson en DOP Mihai Malaimare Jr. met hun zacht kleurpalet de hoogdagen van Kodachrome. De reconstructie van de jaren vijftig is elegant maar heeft ook oog voor de middle class bekrompenheid en seksuele repressie van het nieuwe Amerika van de suburbs in de naoorlogse economische heropleving. De spanningen in de zenuwoorlog tussen Dodd en zijn proefkonijn en protégé Freddie wordt krachtig ondersteund door Johnny Greenwoods briljante modernistische score, een opmerkelijke soundtrack bij een even opmerkelijke en unieke film.

Master in Scientology
Of 'The Master' nu al of niet een Scientology-film is, leidde in Amerika onder kenners alvast tot verhitte discussies. Zelfs regisseur Paul Thomas Anderson gaf toe dat het script meer verwijzingen bevatte naar de omstreden religie dan uiteindelijk in de finale film belandden (hij filmde ook scènes die de final cut in de bioscoop niet haalden, maar er in de komende dvd-editie weer in gesmokkeld worden). Volgens Tony Ortega in 'The Village Voice' gaat 'The Master' wel degelijk over de beginjaren van Scientology en vertoont het boek 'The Cause' van fictief personage Lancaster Dodd menige overeenkomst met L. Ron Hubbards bijbel Dianetics uit 1950. Zoals Hubbards 'auditing' concept waarbij leden van de religie elkaar moeten helpen herinneren wat ze ervaren hebben in de baarmoeder of zelfs tijdens het verwekken (volgens Hubbard kunnen uitspraken van ouders tijdens de procreatie of de zwangerschap het latere geestesleven van hun kind ingrijpend beïnvloeden). Zoals Scientology altijd een beroep deed op stinkend rijke en beroemde supporters, zo maakt ook de fictieve Dodd dankbaar gebruik van de generositeit van een Park Avenue-weduwe om zijn fondsen te spijzen. In 1967 waren Hubbard en zijn kliek zo ongewenst in de Groot-Brittannië en de V.S. dat ze zich verzamelden op een aantal schepen en de volgende acht jaar Scientology runden vanop de Middellandse zee en de Atlantische oceaan. Hubbards dochter Diana trouwde aan boord van het vlaggenschip Apollo. In de film 'The Master' vaart Dodd van San Francisco naar New York en tijdens die tocht wordt het huwelijk van zijn dochter Elizabeth voltrokken. Patrick Duynslaegher artistiek directeur

'The Master' donderdag 21 februari om 20u15 in Kinepolis Gent, Kortrijk, Antwerpen, Leuven en Hasselt.

'Filmfestival Gent on tour', dat is elke derde donderdag van de maand de unieke sfeer van het festival herbeleven in Kinepolis Gent, Kortrijk, Antwerpen, Leuven en Hasselt. We verwennen je één keer per maand met de unieke vertoning van een uitzonderlijke film, zorgvuldig geselecteerd door Filmfestival Gent en Kinepolis. Klik hier voor tickets & info.

Volgende editie Filmfestival Gent on Tour: donderdag 21 maart 2013 'Los Amantes Pasajeros' van Pedro Almodóvar met Penélope Cruz en Antonio Banderas.