FFGent toert op 16 januari met 12 Years A Slave
12 Years a Slave doet het ongelofelijk relaas van Solomon Northup (Chiwetel Ejiofor). Het is een waar gebeurd verhaal dat Northup al in 1853 in een gelijknamig boek vertelde. Geboren in 1807 in het Adirondack gebergte leefde deze violonist in de jaren voorafgaand aan de burgeroorlog als een vrije zwarte man met zijn gezin in New York. Tot die fatale dag dat twee keurige heren hem voorstellen om rond te reizen en op te treden in andere steden. Tijdens een nacht in Washington voeren ze hem dronken en als hij ’s anderendaags ontwaakt, ligt hij vastgeketend in een lugubere kelder. Hij blijkt in de klauwen terechtgekomen van slavenhandelaars die hem de stad uitsmokkelen. Na een tocht per schip belandt hij op een plantage in Louisiana, waar hij daarna van de ene eigenaar naar de andere wordt gestuurd.
Wat hem overkomt is verschrikkelijk en mensonterend. De Amerikaanse cinema heeft ons al op vele plantagescènes getrakteerd. De meest iconische blijven deze uit Gone With the Wind (1939), de wreedste tot nog toe zaten in de onderschatte Richard Fleischer film Mandingo en de meest absurde konden we aanschouwen in Django Unchained, de jongste postmoderne aanstellerij van de terminaal immature Quentin Tarantino.
Maar geen enkele cineast heeft de Amerikaanse slavernij op zo’n sterke en onthutsende manier gedramatiseerd als Steve McQueen. Hoe schokkend dit slavenepos ook is, je kan de regisseur nooit op enige sensatiezucht betrappen. Vele scènes zal je nooit vergeten, zoals de aankomst van de slaven in Washington, waar ze zich naakt op een binnenkoer staan te wassen vooraleer ze naar het zuiden verscheept worden. Of hoe ze door de slavenhandelaar te koop worden aangeboden en in zijn kleinburgerlijk salon als beesten geëtaleerd worden, gevolgd door een hartverscheurend tafereel waarin een moeder van haar jonge kinderen gescheiden wordt.
In de meeste bioscoop- en tv-films over de Amerikaanse slavernij wordt de nadruk gelegd op de zware, onmenselijke veldarbeid die ze moeten verrichten. McQueen voegt daar de onophoudelijke dreiging van fysiek geweld en dood aan toe. Richard Brody vat het in zijn blog voor The New Yorker als volgt samen: ‘McQueen toont ons dat slavernij in de eerste plaats een kwestie is van het domineren van het lichaam van de slaaf. Dat het economisch en legaal concept van lijfeigenschap van een andere persoon ook impliceert dat de bezitter naar eigen goeddunken zijn slaven kan verkrachten, verminken, verwonden, martelen, terroriseren en ter dood brengen.’
In de twee meest verbazende scènes in de film weet McQueen de essentie van de slavernij - het reduceren van mensen tot handelswaar - en de pijn en het leed die ermee gepaard gaan, onvergetelijk te dramatiseren.
Vrij vroeg in de film wordt Northup opgehangen aan een boom maar kan hij nog net met zijn tenen bij de grond en moet voorzichtig door de modder trappen om zich recht te houden. Die precaire situatie, waarin hij tussen en leven en dood zwalpt, vat zijn conditie perfect samen. Wat de scène zo hallucinant maakt is dat McQueen deze verschrikking niet isoleert, maar altijd toont wat er op de achtergrond gebeurt: kinderen spelen; zijn meesteres kijkt vanaf de veranda toe, zonder in te grijpen; de andere slaven zetten rustig hun werk voort, proberen zo veel mogelijk de andere kant op de kijken omdat elke verkeerde reactie hun eigen leven in gevaar zou brengen. Welkom op een doordeweekse dag op een plantage in Louisiana in de jaren 1840.
Terwijl deze scène precies zo verbijsterend is door de roerloosheid van de mise-en-scène en de rustig observerende camera, wordt in de tweede anthologiescène de spanning en de hysterie naar het paroxisme gedreven.
Northup is intussen bij de meest sadistische plantage-eigenaar aanbeland, Edwin Epps (Michael Fassbender) en wordt gedwongen zweepslagen toe te dienen aan een jonge vrouw, Patsey (Lupita Nyong’o). Het slachtoffer werd destijds door Epps verkracht en die blijft seksueel geobsedeerd door de jonge slavin, tot grote ergernis van Epps’ vrouw (Sarah Paulson) die haar jaloerse furie nauwelijks kan bedwingen. Terwijl Epss Northup beveelt om steeds harder toe te slaan, voel je ook de complexe mix van schaamte, walging, begeerte en sadisme van de getourmenteerde en psychotische landeigenaar en van schuld en overlevingsdrang van Northup die onder de doodsbedreigingen zijn eigen menselijkheid aan het verliezen is – het enige wat hem nog rest nu alles hem is ontnomen.
Je zou dit een historische horrorshow kunnen noemen, ware het niet dat McQueen op geen enkele manier het leed van zijn protagonist en de andere slaven trivialiseert of exploiteert. Wat de hellevaart van Northup extra aangrijpend maakt is dat hij zich tijdens alle beproevingen, diep vanbinnen een vrij man blijft voelen, hij de sporen van zijn vroeger en gelukkig bestaan niet kan uitwissen en hij blijft vechten om in de meest mensonterende omstandigheden zijn waardigheid te behouden. Wat dan weer de toorn opwekt van de mannen en vrouwen die alleen hun gedrag kunnen justifiëren als ze hem als een beest beschouwen en compleet overstag gaan als ze er aan herinnerd worden dat deze slaaf ooit een vrij, welstellend en gecultiveerd man was. Chiwetel Ejiofor brengt een onvergetelijke vertolking als Solomon Northup, een man die twaalf jaar lang door de hel gaat . Op zijn weg komt hij regelrechte schurken tegen, naast Epps ook de door Paul Giamatti gespeelde boedelmeester die alleen om praktische zaken bekommerd is. Maar er zijn ook blanken die ondanks hun zwakten en lafheid en de wreedheid van het systeem waar ze deel van uitmaken, tot onverwachte daden van goedheid in staat zijn. Zoals Northup edelmoedige eerste eigenaar William Ford (Benedict Cumberbatch) die hem een tijdlang weet te beschermen of de ruimdenkende Canadees (Brad Pitt) die Northup een sprankeltje hoop geeft. Ook onder de zwarte slaven zet McQueen genuanceerde en gediversifieerde karaktertekeningen neer, met als meest opvallende de huisslavin Mistress Shaw (Alfre Woodard) die aan de dagelijkse mishandeling wist te ontsnappen door de maîtresse te worden van de slaveneigenaar en alles doet wat in haar macht ligt om minder geprivilegieerde lotgenoten te helpen.
Wat 12 Years a Slave zo’n belangrijke film maakt is dat McQueen met dit uitzonderlijk verhaal van één individueel geval van extreme onrechtvaardigheid ook een ganse schandelijke periode uit de Amerikaanse geschiedenis in al zijn monsterachtigheid, pijn en terreur tot leven wekt.
Steve McQueen
De Britse kunstenaar en filmregisseur Steve McQueen werd in 1969 in Londen geboren. Hij studeerde kunst aan het Chelsea College of Art and Design, het Goldsmith College en de Tisch School of Arts. In 2003 kreeg hij een grote expositie, Speaking in Tongues, in het Musée d’Art moderne in Parijs. Vanaf 1993 maakte hij ook korte films die vaak geprojecteerd werden in galeries. Zijn echte tweede carrière als filmmaker begint in 2008 met het schrijven en regisseren van Hunger, met Michael Fassbender in de rol van de IRA hongerstaker Bobby Sands. Hij won er in Cannes de Caméra ‘Or mee voor eerste film. In zijn tweede lange speelfilm, Shame (2011), schitterde Michael Fassbender opnieuw, dit keer als een succesvolle Newyorkse jonge vrijgezel die door zijn seksverslaving zijn carrière en relaties op het spel zet. Terwijl beide films vrij experimenteel waren opgevat en meer op gestileerde rituelen leken dan op traditionele narratieve cinema, tempert McQueen in 12 Years a Slave zijn museale achtergrond. En offreert hij voor het eerst een film waarin het maatschappelijk kader veel breder is, die een historisch perspectief biedt en veel meer de klassiek verhalende toer opgaat. Hij vond voor zijn maatschappijkritiek een veel minder radicale vormgeving, zonder dat dit ten koste gaat van de intensiteit, de originaliteit en de artistieke kracht van zijn betoog.
12 Years A Slave van Steve McQueen met Chiwetel Ejiofor, Michael Fassbender, Brad Pitt, Benedict Cumberbatch, Paul Giamatti en Quvenzhané Wallis speelt op donderdag 16 januari om 20u15 in Kinepolis Gent, Kortrijk, Antwerpen, Leuven en Hasselt.